Natur Ydw I: Barddoniaeth Amglycheddol

Darlun gan Katherine Jones

Daeth pedwar bardd o ogledd-ddwyrain Cymru ynghyd yn ddiweddar i ysgrifennu casgliad o farddoniaeth eco gyda’r teitl I Am Nature: Environmental Poetry, a gyhoeddwyd gan Veneficia Publications. Sylweddolodd Leaf Pettit, Diana Sanders, Andrew Sumner a Patricia Sumner fod ganddyn nhw fwy yn gyffredin na chyfeillgarwch; roedden nhw i gyd yn angerddol dros yr amgylchedd.

Mae Andrew yn gweithio fel pensaer tirwedd ac ymgynghorydd amgylcheddol, mae Diana yn gwirfoddoli mewn Caffi Trwsio ac yn golygu cylchgrawn lleol Cyfeillion y Ddaear, mae Leaf wedi chwarae rhan flaenllaw mewn prosiect cymunedol i greu man gwyrdd yn llawn blodau gwyllt yng nghanol ei phentref, ac mae Patricia yn ysgrifennu straeon i blant, nifer ohonynt â themâu ecolegol. 

Penderfynon nhw fod angen iddyn nhw wneud rhywbeth dylanwadol gyda'i gilydd i godi ymwybyddiaeth o ryfeddod a breuder y byd naturiol.

Mae'r beirdd yn teimlo'n ffodus i fyw yn Nyffryn Clwyd neu'n agos ato, sy’n Dirwedd Genedlaethol, lle mae Bryniau Clwyd yn ffurfio cefndir syfrdanol i gwilt clytwaith o gaeau gwyrdd.  Mae'n sicr yn lle prydferth ond pan edrychodd y beirdd yn agosach, sylweddolon nhw fod rhannau o'r dirwedd hon bron yn fonoddiwylliant; tir diffaith lle ychydig iawn o rywogaethau brodorol o fflora a ffawna all oroesi. Ar wahân i'r gwrychoedd, rhai darnau sy'n weddill o goetir hynafol brodorol, a rhostir ar ben bryniau sydd wedi'i gynnal fel llystyfiant uchafbwynt artiffisial, mae bioamrywiaeth yn Nyffryn Clwyd yn brin iawn.

Er eu bod yn ddiolchgar bod yna ardaloedd bach o hyd lle mae rhai rhywogaethau'n dal i lynu. Mewn llawer o ardaloedd yn y DU mae rhywogaethau brodorol wedi cael eu colli, i raddau helaeth oherwydd arferion ffermio diwydiannol dwys. Rydyn ni i gyd yn ddyledus iawn o ddiolch i’n ffermwyr diwyd sy’n cynhyrchu ein bwyd ond mae rhai arferion ffermio cyffredin yn anghynaliadwy.

Mae cerdd Patricia ‘Maize’ yn tynnu sylw at arfer ffermio ar raddfa fawr lle mae caeau’n cael eu haredig i dyfu corn ar gyfer porthiant gwartheg, gan niweidio’r pridd ac yn aml, dinistrio cynefinoedd naturiol. Dyma ddyfyniad byr o'i cherdd:

Derwen gan Katherine Jones

Grasshoppers feasted on acres

of green. Bees supped on clover and thistle.

Bats hurled themselves through darkness

to race after hurrying moths.

Silver-winged insects rose in clouds

with our dewy footfalls... 

Now, lines of orderly maize

fill the barren land. The great oaks’ roots

have been sliced by ploughs.

Two stately sycamores

are encaged. There is no space to walk

the field’s perimeter.

The old footpath that linked the byways

has disappeared…

Mae cerdd ryddiaith Leaf ‘Recovery’ yn fwy optimistaidd, gan dynnu sylw at y ffaith y gallwn wneud mwy i annog bioamrywiaeth yn ein mannau awyr agored ein hunain. Mae’r gerdd yn archwilio dull newydd o arddio, a welwn weithiau yn ystod ‘No Mow May’.

Esboniodd Leaf, “Rydym i gyd yn gwneud dewisiadau bob dydd sy’n effeithio ar ein hamgylchedd, o’n hymdrechion ailgylchu i’r glanedydd golchi dillad rydym yn ei ddefnyddio, i’r ffordd rydym yn garddio. Fel garddwr rwy’n ymwybodol iawn o’r canfyddiad negyddol o blanhigion gwyllt a bwystfilod bach fel ‘chwyn’ a ‘phlâu’. Mae fy ngherdd ‘Recovery’ yn gwahodd y darllenydd i ail-lunio eu barn, i weld blodau gwyllt a phryfed bach nid fel niwsans ond fel hyrwyddwyr natur. Mae’r gerdd yn ceisio grymuso pob un ohonom i wneud dewisiadau cadarnhaol yn amgylcheddol ac yn ein hatgoffa weithiau y gall llai fod yn fwy.”

Eithin gan Katherine Jones

RECOVERY

That morning, over breakfast in the garden, the headline cried, “50% decline in insect populations since 2005” and in that instant she knew what she must do.

She took down the netting, folded it neatly. Stowed the secateurs and the shears on a shelf.

Pushed the lawnmower deeper into the shed, careful not to disturb a spider’s web. No longer would she garden, she vowed. She would let the sawflies strip her Solomon’s seal to skeletons.

Let woodlice feast on strawberries.

Let sparrows peck pea-shoots.

Let blackbirds plunder blackcurrant bushes. Let snails rasp at salad leaves.

Let cabbage white caterpillars devour brassicas. Let slugs live under plant pots. Let greenfly colonise rosebuds. No longer would she garden. She would let the lawn turn to meadow. Let ragwort and nettle, cow parsley and poppy fill the flower borders. Let bramble and briar rampage through her hedges. No longer would she garden. Instead, she would lie in the grass and listen to the honeyed hum of tomorrow.

Mae Diana wedi’i swyno gan y môr ac mae nifer o’i cherddi yn I Am Nature: Environmental Poetry  yn ymchwilio i’r effaith y mae gweithgaredd dynol yn ei gael ar greaduriaid y môr. Yn y gerdd ganlynol, fodd bynnag, mae hi’n dathlu ail-wylltio.

Dywedodd Diana, “Ysgrifennais ‘Sea Meadows’ er mwyn dathlu’r gwaith gan grwpiau ac unigolion sydd wedi ymrwymo i wneud newidiadau cadarnhaol yn eu cymunedau a’r amgylchedd sy’n aml yn ddisylw. Yn yr achos hwn, mae’n tynnu sylw at adfer dolydd morwellt yng Ngogledd Cymru gan Rwydwaith Morwellt Cymru, sef grŵp cydweithredol sy’n gweithio i atal colli morwellt, adfer 266 hectar o forwellt erbyn 2030, a dyblu maint ein morwellt erbyn 2050. Yn yr oes hon o bryder hinsawdd, mae’n bwysig cofio y gall unigolion a grwpiau wneud gwahaniaeth, ac y maent yn gwneud hynny.”

SEA MEADOWS

She

plants

seagrass –

nursery habitat

for cod, plaice, lobster –

crams hessian bags with seeds

and settles them one metre apart so

they have elbow room. When they grow,

they will apprehend more carbon than a tropical

rainforest. Adventure playground for octopus, dogfish

and young seals. Hiding place for sea horses and shadowy

creatures weaving in and around ancient stems

and flowers

which moved from land to sea 70 million years ago. Grasses sprout around

islands and piers – broadcast their pollen.

Bubbles of oxygen rise in clear curtains

and her seagrass meadows stretch on and on

like an endless African plain.

Mae Andrew hefyd wedi’i swyno gan brosiectau ail-wylltio ac mae ei gerdd ‘Rewilding’ yn dangos ei ymdeimlad o obaith am y dyfodol. Mae wedi’i hysgrifennu mewn dwy ran; enw Rhan 1 yw ‘Decline’ a Rhan 2 yw ‘Resurgence’.

Esboniodd: “Ysgrifennais fy ngherdd ddwy ran un diwrnod pan es am dro drwy ardal roeddwn yn ei hadnabod yn dda, dim ond i ddarganfod bod y caeau wedi’u haredig, y coed yn y clawdd wedi’u cwympo, ac roedd y corneli bach bendigedig oedd arfer bod yn llawn planhigion a phryfed wedi diflannu. Mae’n batrwm a welwn ym mhobman, ac yn anffodus, nid yw’n un y bydd yn hawdd ei stopio. Datblygais y gerdd i geisio dychmygu gymaint yn well y gallai ein byd fod – ac mor hawdd y gallwn ni ei gyflawni, pe bai’r ewyllys wleidyddol yn bodoli.”

Dyma ddyfyniad o ddwy ran cerdd Andrew:

PART 1

Llun gan Sue Lloyd

Setting out across wintering ploughland,

they pass beyond the rotten gate,

tread the frost-crusted, tractor-smeared clay.

Stretching out, embracing them, barren

sodden soil tries to draw breath

before the torture of springtime pesticides.

Their heavy steps drag them across

an empty, dying valley, taking them

to the sagging footbridge where a washing-

powder and faeces-scented brook

slides sullenly in its trapezoid channel... 

PART 2

Gwas y neidr gan Katherine Jones

A summer afternoon in shimmering heat.

There is adventure in their gait

as they wind along cattle paths

between stands of willow and reed.  

They pause where the meandering stream tumbles over stones

and widens to fill a shallow pool which dances

beneath the buzz of dragonflies and ‘gorak’ of frogs.

Purple loosestrife sways in the breeze

and water mint scents the air.

A myriad of late tadpoles cram the muddy shore

among sweet flag and burr-reed...

Mae I Am Nature: Environmental Poetry yn cynnwys 30 o gerddi gan bob bardd, yn ymdrin ag amrywiaeth o bynciau o broblemau amgylcheddol i berthynas pobl â'r tir, ac i'n gallu i golli ein hunain yng nghanol rhyfeddodau natur.

Sylwodd Patricia, “Byddwch yn falch o wybod nad anobaith a gofid yw’r cyfan yn y casgliad hwn o farddoniaeth. Er ein bod wedi tynnu sylw at faterion amgylcheddol ac wedi disgrifio gyda thristwch mawr yr effaith a gawsom ar fflora a ffawna, rydym hefyd yn ymhyfrydu yn yr hyn sydd gennym ar ôl. Mae pob un ohonom yn syrthio mewn cariad â natur dro ar ôl tro, gan ddychwelyd i’r lleoedd gwyllt yr ydym yn eu hadnabod ac yn eu trysori.”

Ychwanegodd Diana, “Rwy’n gobeithio y bydd y casgliad hwn o gerddi yn ysbrydoli mwy o bobl i ofalu am y blaned werthfawr a bregus sy’n gartref i ni.”

Yn ddiweddar, mae’r eco fardd o Gymru, Glyn Edwards, wedi adolygu’r casgliad o farddoniaeth. Dyma ddyfyniad o’i adolygiad:

“Yn yr oes drothwyol hon lle mae natur ddynol yn ymdrechu fwyfwy i gysylltu â’r byd naturiol sydd mewn perygl, mae angen artistiaid, awduron, beirdd. Mae ‘I am Nature’ yn cyflwyno polyffoni o feirdd amgylcheddol i’r darllenydd. Mae pob bardd yn ymchwilio gyda safbwynt cynnil – yn aml yn fyfyriol, yn aml yn frys. Mae’r lleisiau hyn a glywir mewn deialog agos â lle a rhywogaethau... Dyma flodeugerdd unigryw – prosiect lluosog, wedi’i ffurfio yn amcan pwysicaf yr holl gelfyddyd gyfoes: yr archwiliad am swyn.”

Cyhoeddir I Am Nature: Environmental Poetry gan Veneficia Publications. Mae ar gael gan y cyhoeddwr, gan Amazon ac ym mhob siop lyfrau fawr.